به گزارش قدس خراسان، در گزارش قبلی که به بررسی میدانی مبادی ورودی شهر مشهد پرداختیم، مشخص شد مسئولان شهری هنوز هیچ اقدام جدی برای ساخت ورودی شهر زائرپذیر مشهد انجام نداده‌اند. همچنین در گفت‌وگویی که با مسئولان انجام شد، عنوان کردند در حال کار مطالعاتی، مکان‌یابی و طراحی مبادی ورودی شهر مشهد هستند. 

این در حالی است که در سال ۱۳۹۰ مسئولان شهری وقت، مسابقه طراحی سردر ورودی شهر مشهد را برگزار و ۱۰ طرح برگزیده را انتخاب کردند؛ اما پس از ۱۳ سال شهر مشهد هنوز در ورودی‌های اصلی خود نشانی درخور برای ورود به شهر زیارتی که سالانه پذیرای میلیون‌ها زائر است، ندارد.

برای بررسی بیشتر این موضوع از نگاه یک کارشناس به سراغ محسن اکبرزاده، عضو هیئت‌ علمی دانشگاه آزاد اسلامی و دارای مدرک دکترای معماری اسلامی رفتیم تا در گفت‌وگو با او ویژگی‌های هویتی و بصری را که باید در ورودی‌های مشهد به‌ عنوان یک شهر جهانی زیارت رعایت شود، بررسی کنیم. 

او ابتدا درباره آداب زیارت هنگام ورود به شهر زیارتی می‌گوید: ما در زیارت‌نامه‌های اهل بیت(ع) متونی برای ورود به شهر زیارتی داریم. درباره زیارت امام رضا(ع) و ورود به مشهد نیز هنگامی که زیارت‌نامه‌ها را می‌خوانیم، متنی در مورد خروج از خانه و اذن دخول وجود دارد؛ اما در بعضی منابع زیارتی درباره شهرهای دیگر مانند نجف و کربلا متونی وجود دارد که هنگام پدیدار شدن شهر یا وقتی وارد شهر می‌شوید، باید آن‌ها را بخوانید. لحظه ورود به شهر در زیارت‌نامه حضرت رضا(ع) نیز با این فراز که «من از شهر خودم بریدم و به اینجا آمدم» بازتاب پیدا کرده و نشان می‌دهد شهرهای زیارتی حیثیتی در ورود دارند و معنادار هستند.

محدوده شهری یک امر حقیقی تکوینی است

این استاد دانشگاه می‌افزاید: صورت مسئله‌های شرعی نیز در مورد حدترخص شهری و شکستن نماز وجود دارد که برای محدوده شهر از نظر فقهی حقیقتی را قائل است و موضوع تنها یک بحث اعتباری نیست؛ موضوعی است که اسلام بر آن اساس صورت مسئله‌های تکوینی شرعی را قرار داده، بنابراین اینکه شهر از کجا آغاز می‌شود و از کجا باید محدوده شهری را در نظر بگیریم، یک امر حقیقی تکوینی بوده و به هیچ‌وجه یک صورت مسئله صرفاً حقوقی و قراردادی نیست و از این باب واجد موضوعیت جدی در حوزه شهرسازی اسلامی است.

اکبرزاده با اشاره به شبکه مسائل ورودی شهر متذکر می‌شود: ورودی شهر جایی است که نظام فعالیت‌ها و عملکردها تغییراتی داشته است، به‌ عنوان جایی که از مسافران استقبال کرده و از آن سمت، آن‌ها را بدرقه می‌کند، مسئولیت‌هایی را از لحاظ کاربری و منظر بر عهده دارد. همچنین با توجه به اینکه زمین‌های آنجا در محدوده لبه توسعه قرار دارند و اطراف دیگر محدوده‌های شهری مدام در حال تغییر بوده، ممکن است از آنجایی که ما به‌ عنوان دروازه و ورودی، شهری را نقطه در نظر بگیریم، فراروی و گسترش پیدا کنند و در حقیقت برنامه‌ریزی برای آن مشکل است.

او ادامه می‌دهد: تنها با طراحی یک سردر ورودی نمی‌توان یک ورودی طراحی کرد. ورودی شهر یک ناحیه است. باید ابتدا متوجه این موضوع بشویم که ما با ناحیه‌های ورودی سروکار داریم و ویژگی‌های طراحی ورودی شهری، امروز هنگامی که زائر با میانگین سرعت ۹۰ تا ۱۰۰ کیلومتر در ساعت در حال عبور است، اگر شکیل‌ترین سردر را هم طراحی کنیم، ظرف چند ثانیه از آن عبور می‌کند و چند ثانیه، حوزه تأثیرگذار و مناسبی برای ادراک ورودی شهر نیست.

طراحی یک شئ تندیس‌گونه در ورودی شهر، یک خطای راهبردی بزرگ است

این عضو هیئت‌ علمی دانشگاه آزاد اسلامی بیان می‌کند: در دروازه‌های شهری قدیم که افراد با چهارپا یا پیاده می‌آمدند، از زمانی که دروازه شهر پدیدار می‌شد تا زمانی که از زیرش عبور می‌کردند، ممکن بود یک نیمروز در راه باشند؛ یعنی مدام این رابطه بصری و حسی را با سردر ورودی شهر داشتند و بعد عبور از سر در ورودی شهر را تجربه می‌کردند. امروزه این اتفاق در چند ثانیه رخ می‌دهد.

بنابراین اینکه صرفاً به طراحی یک شئ تندیس‌گونه هندسی در گذرگاه‌های ورودی شهر متکی باشیم، یک خطای راهبردی بزرگ است. با وجود هزینه‌هایی که ممکن است انجام دهیم، تأثیرگذاری این سردر کمتر خواهد بود. از این رو نیاز  است شخص هنگام ورود دقایقی خودش را در حریم ورودی شهر در نظر بگیرد و متوجه شود در یک درگاه ورودی قرار گرفته است. این موضوع بازتاب‌هایی در طراحی دارد.

اکبرزاده می‌افزاید: با حضور خودروها در ورودی‌های شهر، ورودی‌ها دیگر ایوان نیستند؛ بلکه رواق هستند؛ یعنی انسان‌ها در طول مسیر کیفیتی را دریافت می‌کنند نه در یک لحظه. این بدان معناست که محدوده طراحی ورودی‌های مشهد در هر کدام از ورودی‌های زمینی یک مسیر چند کیلومتری است. حتی در مورد ورودی هوایی، هنگامی که زائر از هواپیما پیاده می‌شود، فرودگاه مشهد و بولوار فرودگاه به عنوان ورودی شهری عمل می‌کند. ایستگاه راه‌آهن و سایر ایستگاه‌ها نیز باید همین مرز را ادراک ‌کنند؛ اما اکنون تأکید ما روی ورودی‌های سواره است.

او متذکر می‌شود: در نتیجه هنگامی که می‌خواهید یک طول مسیر را  به ‌عنوان ورودی ضابطه‌مند کنید، باید در مورد نظامات کاربری و نظامات منظری آن فضا صحبت شود. از این رو با یک محدوده بزرگ اثرگذاری سروکار دارید. ورودی‌های شهر می‌خواهند عملیات و فعالیت پذیرش، میزبانی و بدرقه را انجام دهند؛ مجموعه‌ای از خدماتی که زائر، نیازمند آن است و باید برایش در ورودی شهر ارائه شود.

این استاد معماری اسلامی می‌افزاید: اکنون بخشی از این خدمات در مُلک‌آباد به زائران و مسافران ارائه می‌شود؛ یعنی با یک فاصله ۳۲کیلومتری در حال سرویس‌دهی هستیم که با توجه به لبه‌های شهر به نظر نمی‌آید یک شهر زائرپذیر، مسافرپذیر و مسافرفرست باشد؛ چراکه در لبه‌های ورودی شهر چندان در حال پذیرش و بدرقه مسافران نیستیم. در برخی جاها وضعیت قابل قبول است؛ اما در کلیت شهر آرایش پذیرش زمین مناسبی را به لحاظ کاربری‌ها و لبه‌های شهری و ادراکی نگرفته که این موضوع قابل آسیب‌شناسی است.

اکبرزاده خاطرنشان می‌کند: شهر مشهد در ابتدای ورودی خودش عرصه‌های گویا و پذیرایی چندانی از زائران را فراهم نکرده است. البته  ورودی مشهد از سمت تهران لبه‌های مناسب‌تری دارند؛ اما ورودی شرقی و شمال‌غربی مشهد از این منظر به هیچ‌وجه شرایط مناسبی ندارند.

مهم‌ترین عنصر هویت ‌شهری مشهد «زیارت» است

او با اشاره به ضروریات طراحی ورودی‌های شهر مشهد می‌گوید: ورودی‌های شهر باید نسبتی با هویت شهری مشهد داشته باشند و باید بپذیریم مهم‌ترین عنصر هویت ‌شهری مشهد «زیارت» است؛ یعنی معماری مؤدبی که بتواند امر زیارت مشهد را بازنمایی کند و منطق آن را بفهمد. از طرفی ماهیتی داشته باشد که کلیت شهر مشهد را به عنوان سوژه پذیرش و بدرقه بازنمایی کند. رعایت این موارد امری ضروری است.

این عضو هیئت‌ علمی دانشگاه آزاد اسلامی درباره ساخت ورودی‌های مشهد بیان می‌کند: اکنون ساختمان‌ها با مصالحی به‌ شدت پایدارتر و مستحکم‌تر از گذشته ساخته می‌شود و وقتی یک عنصر نمادین در جامعه پذیرفته می‌شود، دور از ذهن نیست که برای صدها سال یا تا ابد باقی بماند. در نتیجه طراحان باید به این موضوع توجه کنند که در حال طراحی برای نسل‌های آینده هستند. به همین خاطر باید یک طراحی رو به آینده داشته باشیم.

اکبرزاده متذکر می‌شود: هنگامی که می‌گوییم باید عناصر زیارتی را مدنظر قرار دهیم، این به معنای سنت‌گرایی در طراحی نیست، به این معناست که باید جوهره‌هایی از سنت طراحی آن چیزی که در تاریخ طراحی مشهد و حرم مطهر رضوی وجود دارد، به‌کار گرفت و سپس یک محصول طراحانه رو به آینده و برای قرن‌های آتی را خلق کرد.

ورودی شهر باید بازتاب سیمای نوینی از مشهد آینده باشد

او ادامه می‌دهد: ورودی‌های شهر به‌ شدت این بار مسئولیتی را دارند که مشهد را شهری چابک، نوگرا، تازه، دارای پذیرش اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نشان دهند و در حقیقت بازتاب سیمای نوینی از مشهد آینده را به مخاطب نشان دهند. به هیچ وجه قرار نیست طراح خودش را به نشخوارکننده سنت و سنت‌گرایی ظاهربینانه تقلیل بدهد؛ چرا که نتیجه آن به لحاظ اجتماعی نسبت به نسل‌های آینده‌، یک واکنش منفی و در حقیقت نوعی پس‌زدگی اجتماعی را به همراه دارد و به هیچ‌وجه یک وضعیت اثرگذار اجتماعی و تمدنی را در مقیاس جهانی برای ما ایجاد نمی‌کند.

این استاد معماری اسلامی با بیان اینکه طراحی ورودی‌های شهری مشهد امری در مقیاس طراحی شهری، به غایت هنرمندانه و به لحاظ معماری نوگرا و هنرمندانه است، می‌گوید: واپس‌گرایی و استفاده از کلیشه‌های فرمی و شکلی می‌تواند کاملاً علیه سوژه عمل کند و موجب تقلیل ورودی‌های مشهد به عناصر دکوراتیو انبار شده و پس‌خورده تجربیات سال‌های گذشته در ساخت المان‌های استقبال از بهار شود.

برگزاری مسابقه طراحی ورودی مشهد در سطح جهانی و ملی

اکبرزاده تأکید می‌کند: هیچ ایرادی ندارد که ما در این حوزه سراغ طراحان در مقیاس جهانی و برگزاری مسابقات در سطح جهانی و ملی برویم. تصمیم گرفتن در مورد یک شهر جهانی مانند مشهد و تقلیل سوژه‌های طراحی آن به قراردادهای خرد محلی توسط شهرداری، فاتحه خواندن بر فرصت طراحی ورودی‌های مشهد است. امیدوارم در این مورد در مقیاس جهانی یا ملی عامدانه و آگاهانه تصمیم گرفته شود و اجازه دهند که مشهدی‌ها و غیرمشهدی‌ها همزمان در مورد ورودی‌های این شهر تصمیم بگیرند؛ چون فضای ورودی‌های شهر یک رو به مشهد دارد و یک رو به غیر مشهد و به همان اندازه غیرمشهدی‌ها در مورد تصمیم‌گیری ورودی‌های شهر می‌توانند نقش داشته باشند.   

با توجه به مسائل مطرح شده در این گفت‌وگو، مسئولان شهری باید به دنبال یک طراحی ماندگار برای ناحیه‌های ورودی به شهر مشهد باشند؛ طراحی‌ که به دور از سنت‌گرایی ظاهربینانه و بازتابی از سیمای نوین شهر باشد. برای این اقدام نیز برگزاری مسابقات طراحی در سطح ملی و جهانی می‌تواند مفید باشد؛ اما به شرطی که مسابقاتی نظیر مسابقه‌ای را که در سال ۱۳۹۰ برگزار شد، آسیب‌شناسی کنند تا نتیجه مسابقه به ساخت یک ورودی ماندگار برای شهر زیارتی مشهد منتهی شود.

خبرنگار: فریده خسروی